वेरुळचे कैलास मंदिर

महाराष्ट्रातील एलोराच्या लेण्यांमध्ये असलेले हे मंदिर भगवान शिवला समर्पित आहे. कैलास मंदिर हे एक मोठे दगड कापून बांधलेले सर्वात मोठे मंदिर आहे. कैलास मंदिराची खास गोष्ट म्हणजे या मंदिराची रचना केवळ एका दगडावर कोरून बनवण्यात आली आहे आणि ती एकाच दगडावर बनवलेली जगातील सर्वात मोठी आकृती आहे. कैलास मंदिर महाराष्ट्रातील एलोरा येथे स्थित आहे. राष्ट्रकूट वंशाचे नरेश कृष्ण (प्रथम) याने ७५७-७८३इ. स. मध्ये या मंदिरांची निर्मिती केल्याचे म्हटले जाते. एलोरा छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यात विस्तीर्ण मंदिरांची साखळी आहे. अखंड खडक किंवा शिला म्हणता येईल ते कट करून कैलास मंदिरात सुंदर स्तंभ बनवण्यात आले आहेत. अखंड खडक कोरून वरून खाली असे मंदिर कोरण्यात आल्याचे सांगितले जाते. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, या मंदिरांवरील नक्षीकाम, सुरेख आकृत्या, कोरीव खघडण कशी बनवली असेल, हे एक रहस्य आहे. कारण त्यावेळी त्यावेळी आजच्या तंत्रज्ञानाप्रणाणे मशीन्स नव्हते. बाहेरून मूर्तींचे समूह कोरून द्रविड शैलीमध्ये मंदिराचे रूप दिले आहे. भगवान शिवच्या या मंदिराचा अद्वितीय रचनेची दखल घेत युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळामध्ये समावेश करण्यात आला आहे.

महाराष्ट्रातील असंख्य सुंदर मंदिरे आणि लेण्यांमध्ये एलोराच्या कैलास मंदिराचा समावेश होतो. कैलास मंदिर अप्रतिम आहे. हे मंदिर एलोराच्या गुहा क्रमांक १६ मध्ये आहे. पुरातत्व शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यानुसार, हे मंदिर आठव्या शतकात बांधले गेले असेल आणि ते बांधण्यासाठी येथून २ हजार टन दगड काढण्यात आले असतील. या मंदिरांची सर्वात आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे हे मंदिर ज्या पद्धतीने बांधले गेले आहे, ते आजच्या काळात इतके तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकी असतानाही  अशक्य वाटते, त्यामुळे हजारो वर्षांपूर्वी हे मंदिर कसे बनवले असेल बरे? कोणत्याही तंत्रज्ञानाशिवाय आणि जास्त ज्ञानाशिवाय इतके सुंदर रेखीव मंदिर बांधले गेले आहे.  पुरातत्वशास्त्रज्ञ म्हणताता की, आजच्या तंत्रज्ञानाचा जर वापर केला तर हे दगड काढण्यासाठी आणि मंदिर बांधण्यासाठी शंभर वर्षाहून अधिक काळ लागू शकते.

या मंदिराची लांबी २७६ फूट आणि १५४ फूट रुंदी आहे. असा अंदाज लावला जातो की, ४० हजार टन वजनाचे दगड काढले जाऊन त्यावर हे कोरवी काम करण्यात आले असावेत. आधी एक विभाग वेगळा करण्यात आला असावा आणि नंतर या खडकाच्या आत आणि बाहेरून ९० फूट उंच मंदिर कोरण्यात आले असावे.

मंदिराच्या  आत आणि बाहेर सर्व बाजूंनी शिल्पे आणि सजावटीने परिपूर्ण आहे. या मंदिराच्या प्रांगणाच्या तीन बाजूंना गाभाऱ्यांच्या रांगा आहेत. ज्या मंदिराच्या वरच्या भागाला एका पुलाने जोडलेल्या होत्या. आता हा पूल पडलेला दिसतो.  समोरील मोकळ्या मंडपात नंदीची मूर्ती विराजमान आहे. त्याच्या दोन्ही बाजूला मोठे हत्ती व खांब उभे असलेले दिसतात. हे काम भारतीय वास्तुविशारदांच्या कौशल्याचे अप्रतिम उदाहरण म्हणता येईल.

एलोरामध्ये तीन प्रकारच्या गुहा आहेत. महायानी बौद्ध लेणी, पौराणिक हिंदू लेणी आणि दिगंबर जैन लेणी. या गुंफांपैकी फक्त एक गुहा १२ मजली आहे, ज्याला 'कैलास मंदिर' म्हणतात. ही गुहा म्हणजे कारागिरीचा अप्रतिम नमुना आहे. एकाच खडकात कोरलेले विशाल मंदिराचे प्रत्येक शिल्प उच्च प्रतीचे आणि उच्च दर्जाचे आहे. या लेण्यांपासून एलोरा गाव एक किलोमीटर अंतरावर आहे. या गावाच्या नावावरून त्यांना 'एलोरा लेणी' पडल्याचे म्हटले जाते.

कैलास मंदिर वगळता उर्वरित मंदिरे इ. स ६००-७५० च्या आसपास बांधली गेली असल्याचा अंदाज आहे. एलोराचे शिल्प वैशिष्ट्यपूर्ण असून गुप्त कालखंडानंतर एवढे भव्य बांधकाम इतर कोणत्याही कालखंडात झाली नाही. वर्षभर येथे देशी-विदेशी पर्यटकांची गर्दी असते. या लेण्यांमध्ये इतके आकर्षण आणि कौशल्य आहे की, पाहणारे थक्क होऊन जातात. संपूर्ण मंदिर परिसरशांत आहे. एलोराजवळ घृष्णेश्वर महादेवाचे मंदिरदेखील आहे. लेण्यांमध्ये भव्य कोरीव काम करण्यात आले आहे. एलोराची गुहा क्रमांक १६ ही सर्वात मोठी गुफा आहे. यामध्ये जास्तीत जास्त कोरीव काम करण्यात आले आहे. येथील कैलास मंदिरात प्रचंड आणि भव्य नक्षीकाम आहे.

मंदिराचे वैशिष्ट्यपूर्ण रहस्य मनाला भिडणारे आहे. आज असे मंदिर बांधण्यासाठी शेकडो रेखाचित्रे, थ्रीडी डिझाईन सॉफ्टवेअर, सीएडी सॉफ्टवेअर, शेकडो अभियंते, अनेक उच्च शक्तीचे संगणक, लहान मॉडेल्स आणि त्याचे संशोधन इत्यादींची आवश्यकता असेल. त्या काळात ही सर्व यंत्र आणि साधनसामुग्री उपलब्ध असेल का, असा प्रश्न प्रत्येकाला पडणारा आहे.

येथे फिरण्यासाठी ऑक्टोबर ते फेब्रुवारीपर्यंत सर्वात चांगला काळ आहे. पण उन्हाळ्यात येथे खूप तापमान असल्यामुळे थंडीच्या दिवसात पर्यटनासाठी चांगला काळ मानला जातो.